لوحه سنگی در سی و سه کیلومتری کانال سوئز در محلی بنام شلوف الترابه در مصر در سال 1866 میلادی کشف شده که مربوط به فرمان داریوش بزرگ در خصوص کندن آبراهی میان نیل و دریای مدیترانه است. این لوحه با خط میخی و به زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی است.

ترجمه آن به قرار زیر است :

( بغ بزرگی است اهورامزدا که آن آسمان را آفرید، که شادی را برای مردم آفرید، که داریوش را شاه کرد، که به داریوش شاه کشوری را که بزرگ و دارای مردان خوب و اسبان خوب است ارزانی فرمود )

( داریوش شاه گوید: من یک پارسی هستم از پارس، مصر را گشودم و فرمان دادم اینرا بکنند. از رودخانه ای بنام نیل که در مصر جاری است تا دریایی که از پارس میرود )

( پس آن آبراهه کنده شد، چنان که فرمان دادم و کشتیها از مصر از میان این آبراهه، به سوی پارس روانه شدند، چنان که خواست من بود .

هرودوت – کتاب(تاریخ هرودوت)

هیچ پارسی یافت نمیشد که بتواند خود را با کوروش مقایسه کند. از اینرو من کتابم را درباره ایران و یونان نوشتم تا کردارهای شگفت انگیز و بزرگ این دو ملت عظیم، هیچگاه به فراموشی سپرده نشود.

کوروش، سرداری بزرگ بود. در زمان او، ایرانیان از آزادی برخوردار بودند و بر بسیاری از ملتهای دیگر فرمانروایی می نمودند بعلاوه او به همه مللی که زیر فرمانروایی او بودند آزادی میبخشید و همه او را ستایش مینمودند.سربازان او پیوسته برای وی آماده جانفشانی بودند و به خاطر او از هر خطری استقبال میکردند .

آلبر شاندور – کتاب(کوروش بزرگ)

شاهنشاهی ایران که پایه گذار او، کوروش بزرگ است به هیچ وجه بر اساس خشونت پی ریزی نشد. پارسیها با مساعدت یکدیگر و به یاری پادشاهان مقتدر خود، عظمت و شکوهی را در تاریخ به جای گذاشته اند که نشانه بلوغ و نژاد پاک آنان است. نژادی که حماسه آنان را همچون آفتابی در تاریکی نشان میدهد. آنان درخششی در جهان از خود به جای گذاشته اند که برای آیندگان نیز خواهد ماند .

پروفسور ایلیف – مدیر موزه لیورپول انگلستان

در جهان امروز، بارزترین شخصیت جهان باستان، کوروش کبیر شناخته شده است. زیرا در نبوغ و عظمت او در بنیانگذاری امپراطوری چندین دهه ایران، مایه شگفتی است. آزادی به یهودیان و ملتهای منطقه و کشورهای تسخیر شده که در گذشته، نه تنها وجود نداشت بلکه کاری عجیب به نظر میرسیده است، از شگفتیهای اوست .

خداوند درباره کوروش کبیر میگوید که او شبان من است و هر چه او بکند آن است که من خواسته ام. منم که او را از جانب مشرق برانگیختم تا عدالت را روی زمین برقرار کند. من امتها را تسلیم وی میکنم و او را بر پادشاهان سروری میبخشم و پادشاهان را مثل غبار به شمشیر وی و مانند کاهی که پراکنده شود، به او تسلیم میکنم .

من کوروش را به عدالت برانگیختم و تمامی راهها را در پیش رویش استوار خواهم ساخت. منم که شاهین خود را(کوروش)، از جانب مشرق فرا خواندم و دوران عدالت را نزدیک آوردم.

خداوند، کوروش را برگزید و فرماندار جهانش کرده است . بازوی او را بر کلدانیها، فرو خواهد آورد و راه او را هموار خواهد ساخت.

در سال اول سلطنت کوروش پارسی، کلام خداوند کامل شد. خداوند روح کوروش پادشاه پارس را برانگیخت تا در تمامی سرزمینهای خود فرمانی صادر کند که خدای آسمانها، تمام ممالک زمین را بر من داده است، خانه برای او در اورشلیم بنا کنم .

آتوسا : ملکه بیش از بیست وهشت کشور در زمان امپراطوری داریوش بزرگ.

هرودوت(تاریخ نویس یونانی)، از وی به نام شهبانوی داریوش بزرگ یاد کرده است و آتوسا را چندین بار در لشگرکشی های داریوش، یاور فکری و روحی داریوش بزرگ دانسته است. چندین نبرد و لشگرکشی مهم تاریخی ایران به گفته هرودوت، به فرمان ملکه آتوسا صورت گرفته است .

آرتمیس : نخستین و تنها زن دریا سالار جهان تا به امروز.

او به سال 480 پیش از میلاد، به مقام دریا سالاری ارتش شاهنشاهی خشایارشاه رسید و در نبرد ایران و یونان، ارتش شاهنشاهی ایران را از مرزهای دریایی هدایت میکرد .

تاریخ نویسان یونان، او را در زیبایی، برجستگی و متانت، سرآمد همه زنان آن روزگار نامیده اند .

یوتاب : سردار زن پارسی که خواهر آریوبرزن، سردار  نامدار ارتش شاهنشاهی داریوش سوم بوده است. وی در نبرد با اسکندر، همراه آریوبرزن، فرماندهی بخشی از ارتش را به عهده داشته است.

او در کوههای بختیاری راه را بر اسکندر بست. ولی یک ایرانی راه را به اسکندر نشان داد و اسکندر از مسیر دیگری به ایران هجوم آورد .

از او به عنوان شاه آتروپاتان نیز یاد شده است. با اینهمه، هم یوتاب و هم آریوبرزن در راه وطن کشته شدند و نامی جاویدان از خود بر جای گذاشتند .

کاساندان : پس از شاهنشاه ایران، او نخستین شخصیت قدرتمند سرزمین پارس بوده است. کاساندان تحت نام ملکه بیست و هشت کشور در کنار همسرش کوروش کبیر، حکمرانی میکرده است .

آریاتس : یکی از سرداران مبارز هخامنشی بوده است . مورخین یونانی در چند کتاب، نامی کوتاه از وی به میان آورده اند .

در دوران شاهنشاهی هخامنشی، زنانی بوده اند که در چندین مورد، بالاتر از مردان قرار داشته اند. نمونه های بارز آن، کتیبه های تخت جمشید یا دریا سالاری  بانو (آرتمیس) است .

داریوش بزرگ برای بنا نهادن کاخهای پارسه، از زنان به عنوان یکی از مهمترین نیروهای کاری استفاده میکرد. به شکلی که در چندین مورد کتیبه بدست آمده، نوشته شده است که زنی در اینجا مسئول بیش از صد نفر کارگر مرد بود و یا زنی دیگر به دلیل مهارت شغلی اش، حقوقی معادل سه مرد، دریافت میکرده است. یا در کتیبه ای دیگر آمده که زنان کارگر باردار در ساختن پارسه از حقوق شاهنشاهی برای استراحت و بارداری استفاده میکردند .

(سات اسپ) یکی از خویشاوندان دربار شاهنشاهی هخامنشی بود که به دلیل تجاوز به دختر باکره ای، به مرگ محکوم شد. سپس مادر وی نزد شاه رفت و شفاعت پسر را نمود. شاهنشاه ایران فرمان داد که اگر نمیخواهی او اعدام شود باید دور آفریقا را با کشتی بگردد و ماجرای آنجا را به رشته تحریر در آورد.

ولی او از ترس بیابانهای آفریقا و سفرهای دراز دریایی از سفر پرهیز کرد و به دروغ، پس از مدتی وانمود کرد که آفریقا را کامل دیده است. ولی داستانهای او با دید بزرگان پارسی، خیالی شناخته شد و در نهایت وی به جرم تجاوز به دوشیزه ای پارسی، به دار آویخته شد .

من کوروش هستم، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه نیرومند، شاه بابل، شاه سرزمین سومر و اکد، شاه چهار گوشه جهان .

پسر شاه بزرگ،کمبوجیه، شاه شهر انشان، نوه شاه بزرگ کوروش، شاه شهر انشان، نبیره شاه بزرگ، چیش پیش، شاه انشان .

از دودمانی که همیشه از شاهی برخوردار بوده است که فرمانروائیش را (بعل) و (نبو) گرامی میدارند و پادشاهیش را برای خرسندی قلبیشان خواستارند. آنگاه که من با صلح به بابل در آمدم .

با خرسندی و شادمانی به کاخ فرمانروایان و تخت پادشاهی قدم گذاشتم. آنگاه مردوک، سرور بزرگ، قلب بزرگوار مردم بابل را به من منعطف داشت و من هر روز به ستایش او کوشیدم .

سپاهیان بیشمار من با صلح به بابل آمدند. من نگذاشتم در سراسر سومر و اکد، تهدید کننده دیگری پیدا شود .

من در بابل و همه شهرهایش، برای سعادت ساکنان بابل که خانه هایشان، مطابق خواست خدایان نبود کوشیدم(.......) مانند یک یوغ که بر آنها روا نبود .

من ویرانه هایشان را ترمیم و دشواریهای آنان را آسان کردم. مردوک ، خدای بزرگ از کردار پارسایانه من خشنود گشت .

بر من، کوروش شاه که او را ستایش کردم و بر کمبوجیه پسر تنی من و همچنین بر همه سپاهیان من، او عنایت و برکت ارزانی داشت، ما با شادمانی ستایش کردیم، مقام والای او را.

همه پادشاهان بر تخت نشسته از سراسر گوشه و کنار جهان، از دریای زیرین تا دریای زبرین شهرهای مسکون و همه پادشاهان (امورو) که در چادرها زندگی میکنند .

باجهای گران برای من آوردند و به پاهایم در بابل بوسه زدند. از(.........) نینوا، آشور و نیز شوش، اکد، اشنونه، زمیان، مه تورنو، در، تا سرزمین گوتیوم، شهرهای آن سوی دجله که پرستشگاه هایشان از زمانهای قدیم ساخته شده بود .

خدایانی که در آنها زندگی میکردند، من آنها را به جایگاه هایشان باز گردانیدم و پرستشگاههای بزرگ برای اَبدیت ساختم. من همه مردمان را گرد آوردم و آنها را به وطنشان باز گردانیدم .

همچنین خدایان سومر و اکد که (نبونید)، انها را به رغم خشم خدای خدایان(مردوک)، به بابل آورده بود، فرمان دادم که برای خشنودی مردوک خدای بزرگ، در جایشان در منزلگاهی که شادی در آن هست، بر پای دارند. بشود که همه خدایانی که من شهرهایشان باز گرداندم، روزانه در پیشگاه(بعل)و(نبو) در ازای زندگی مرا خواستار باشند. بشود که سخنان برکت آمیز، برایم بیایند. بشود که آنان به مردوک سرور من بگویند: کوروش، شاه ستایشگر توست و کمبوجیه، پسرش .

میترا از سنگی بوجود آمد و به محض تولد، مورد پرستش شبانان قرار گرفت.

آنگاه با خورشید هماهنگ گردید و یک گاو نر وحشی (ورزو یا ورزا) را به دام انداخت.

مهر، گاو وحشی را به درون غاری کشاند و آنرا در آن غار به زنجیر کشید .

گاو از غار فرار کرد.

به فرمان خورشید، کلاغ، گاو را کشت .از درون گاو، خوشه گندم و درخت انگور رویید.

کژدم و افعی و مورچه به خوردن اعضای تناسلی گاو پرداختند.

میترا به آسمان عروج کرد.

بار دیگر به زمین برگشت و به مردگان، نیروی قیام و رستاخیز داد. خوبان را از بدان جدا کرد.

نیکوکاران را از بدکاران جدا کرد.

آنگاه گاوی را ذبح کرد و با شیره مقدس، درآمیخت و به دست عادلان قوم داد.

هر کس از این مشروب بنوشد، جاودانه خواهد شد .

اساس مهر پرستی بر این اعتقاد است که مهر، خدای بزرگ است و خدایان دیگر، کوچکتر از او هستند. میترائیسم بر اساس پرستش آتش و پرستش قوای طبیعت، مثل باد و طوفان، خرمی و بهار، آسمان و کوه و جنگل و شب و ... پرداختن به سحر و جاده است که لازمه پرستش قوای طبیعت و اعتقاد به ارواح خبیث و طیب که دست اندکار جهان اند، است.

یکی از اصول میترائیسمی،  سحر و جادو است. میترائیسم بر اساس، پرستش آتش و مهر است.

و مهر یعنی خدایی که در خورشید جای دارد، نه خود خورشید و اصالت را از آن جادوگر میداند. یعنی ممکن نیست در جامعه ای جادوگری باشد، اما جادوگر نباشد.

آنکه ذوق و استعداد و هوش بیشتری داشته باشد، با مطالعه علم نمیتواند ( تنها به این دلایل ) بر جای جادوگر تکیه بزند. بلکه جادوگری و مذاهب قدیم به صورت سازمان رسمی ارثی اداره میشدند و جادوگران متولی امور دینی بودند و رابطه های انسان و خدا ... ارزش مقام هر جادوگر به تقوا و علم نبود، بلکه در خون و ذاتش بود که ارث میبرد و برای فرزندش به میراث میگذاشت و برای دیگران ( هرچه باهوشتر و بهتر) ممکن نبود به چنین مقامی برسند.

اقوام آریائی ایران، دین واحدی نداشتند. مثلا سکاها اعتقادات خاص خود را داشتند و پارتها عقاید ویژه خودشان را دارا بودند و عقاید این دو قبیله با عقاید اقوام شرق ایران اختلاف اساسی داشت. در نزد ایرانیان باستان(قبل از زرتشت)، مهر یا میترا خداوند بود و مالک چراگاههای وسیع و نگهبان خستگی ناپذیز.

میترا پرستان بر این باور بودند که از دید او چیزی پنهان نیست. زیرا میترا چشم روز و خورشید افول ناپذیر است. میترا همه جا حاضر و هزاران گوش و هزاران چشم دارد. میترا نسبت به

بد اندیشان و پلیدان و عهدشکنان، بسیار قهار و بیرحم است و نسبت به ستایشگران و نیکان، بسیار مهربان است و میترا پرستان از نعمت فراوان برخوردار میشوند.

دو فرشته به نامهای(راشنو) و (سرائوشا) زیر فرمان میترا هستند که مجازات گناهکاران را به عهده دارند و در مقابل خدا ملکوت(روشنایی و فراوانی)، تاریکی و پلیدی قرار دارد که در آن (دیوان) فرمانروایی دارند.

اعتقاد به قوای دو گانه از خصوصیات ایرانیان باستان بوده است. آنان به سرنوشت انسان پس از مرگ، ایمان داشتند و معتقد بودند که مردمان با ایمان در آخرت، پاداش خواهند یافت و از سعادت سرمدی برخوردار خواهند شد .

بنا به نوشته محققان، ایرانیان باستان(قبل از زرتشت) علاوه بر اعتقاد به تعدد خدایان، به خدای خدایان یا ایزد ایزدان نیز باور داشتند و از میان همه آن خدایان، به(آگنی)خدای آتش و (ایندرا) خدای طبیعت و رعد و برق و (میترا) خدای نور و خورشید و (وارونا) خدای آسمان و (آناهیتا) خدای آب، ایمان داشتند.

ایرانیان از عهد باستان نسبت به آتش یک نوع احترام ویژه ای قائل بودند. آتش مظهری از (آگنی) بود، لذا انرا ستایش میکردند و فروزندگان آتش را که به منزله(روحانیون) بودند، بنام (اتربانان) می خواندند.

ایرانیان باستان، دیگر مظاهر طبیعت را نیز می پرستیدند . ایرانیان باستان به شعار پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک، ایمان داشتند و به آن عمل میکردند.

طبق مدارک موجود، در ایران قدیم چند پیامبر بودند که به زرتشت ، ملقب بودند. زرتشت در نزد آنان به معنای (ستاره طلایی) بود. آنان احکام و تعالیمی مشابه آنچه بعدها زرتشت آورد، در میان خود داشتند .

ولی مردم عصر هخامنشیان، این نام را فقط به آخرین پیامبر این گروه که در عصر هخامنشی زندگی میکرد، اختصاص داده بودند

مسعودی، مورخ اسلامی، آتشکده بزرگ استخر فارس را دیده و چنین توصیف کرده است...

بنایی زیبا و با شکوه، با ستونهایی از سنگ یکپارچه که با قطر و ارتفاع حیرت انگیز، بر فراز آن اشکال عجیب و غریب از حیوانات و ... که از لحاظ شکل و عظمت انسان را به حیرت

می انداخت. در اطراف ساختمان، خندقی وسیع و دیواری از سنگهای عظیم با صور فراوانی بر آن .

مردم آن ناحیه، این صور را شمایل پیامبران سلف میدانند. بر قبور پادشاهان هخامنشی واقع در نقش رستم، آتشدانهایی دیده میشود که در آنها آتش مقدس در حال اشتعال است.

در ایران باستان سه آتشکده بسیار معروف و مشهور بودند. آتشکده مخصوص پادشاهان در آذربایجان، آتشکده موبدان و اصناف در استخر فارس، آتشکده کشاورزان و ... در شمال غربی نیشابور در کوههای ریوند .

آتشگاه را در مکانی قرار میدهند که اطراف آن باز باشد. در آتشکده، کانون ویژه ای برای افروختن آتش وجود دارد که جز(اتربان) یا موبد نگهبان آتش، کسی دیگر حق ورود به آن مکان را ندارد. اتربانان که به طرف آتش میروند، باید (پنام) یعنی دهان بند، ببندند تا دم ایشان آتش مقدس را نیالاید. در سمت راست آتشگاه، اتاقی وسیع و چهار گوش قرار دارد که به قسمتهای متعدد و مساوی تقسیم شده و هر یک را برای کار خاصی در نظر گرفته اند.

این اتاق را (یزشن گاه) یعنی مکان تشریفات عبادت میگویند. آفتاب نباید بر آتش بتابد، زیرا که آنرا آلوده میسازد. برای جلوگیری از تابش آفتاب بر آتش، آتشگاه را در وسط آتشکده میساختند.

آتش مقدس انواع گوناگون دارد. آتش خانه، آتش قبیله، آتش قریه، آتش آذران، آتش ایالت .

نگهبان آتش را (مانبذ) میگفتند. برای حراست و نگهداری آتش، هیئتی از روحانیون زیر نظر یک موبد، انجام وظیفه میکردند.

آتشکده به بوی کندر و سوختنی های معطر، دائما خوشبو است. آتش را با قطعات چوبی که طی مراسم ویژه مذهبی تطهیر شده، نگاه میداشتند. این چوبها غالبا از گیاهی بنام( هذانه اپنا) بود و روحانی نگهبان آتش،  دائما به وسیله چوبی که آنرا (برسم) می خواندند و مطابق آداب ویژه ای بریده شده است، آتش را روشن و ادعیه ای را تلاوت میکند .

آنگاه روحانیون دیگر، (هومه) یا (هوم) را نثار میکنند. در اثنای قرائت ادعیه، روحانیون شاخه گیاه (هوم) را پس از تطهیر در هاون میکوبند .

آلات و ادوات آتشکده عبارتند از :

1 – هاون . برای فشردن هوم یا گیاه مخصوص، مورد استفاده است

2 – دسته هاون که برای همین منظور بکار میرود

3 – چوب برسم . موبد مخصوص، آتش را بوسیله آن مشتعل نگاه میدارد

4 – برسمدان

5 – کارد کوچک

6 – چند جام برای هوم و آب مقدس

7 – چند پیاله کوچک بنام (طشت) برای هوم. این طشت، نه سوراخ دارد

8 – رسن . ریسمانی کوچک از موی گاو که شاخه های (برسم) را با آن به هم میبندند

9 – سنگ بزرگی بنام (ارویس گاو) که چهار گوشه است و آلات مزبور را روی آن میگذارند